Ανεξάρτητα από το αν υπάρχει «εαυτός» (πόσο μάλλον «αληθινός εαυτός») ή αν πρόκειται για κοινωνική κατασκευή, οι άνθρωποι (στο δυτικό κόσμο…) όταν αναφέρονται στο πρόσωπο τους και την εμπειρία τους χρησιμοποιούν κατά κόρον φράσεις όπως: «είμαι ή δεν είμαι ο εαυτός μου», «έχω χάσει ή πρέπει να βρω τον εαυτό μου» και «θέλω ή δεν θέλω να γίνω ο εαυτός μου».
Κρατώντας αποστάσεις από τις θεωρητικές διαμάχες γύρω από την έννοια του εαυτού, το κείμενο αυτό αναφέρεται στη διαδικασία μέσα από την οποία γινόμαστε ο «αληθινός», «πραγματικός» ή «όπως – θέλετε – πείτε τον» εαυτός μας. Η βασική θέση εκκίνησης είναι ότι γίνομαι ο εαυτός μου σημαίνει γίνομαι ένα με τον άνθρωπο που είμαι. Σημαίνει ότι ζω σε πλήρη λειτουργία πραγματώνοντας το δυναμικό μου ως ο άνθρωπος που είμαι, προσεγγίζοντας αυτό που η ανθρωπιστική σχολή ψυχολογίας ονομάζει αυτοπραγμάτωση.
Όσα ακολουθούν βασίζονται, εν πολλοίς, στα γραπτά του ψυχολόγου Carl Rogers, αλλά φλερτάρουν επιπλέον με μία μεταμοντέρνα σύλληψη περί εαυτού, επαρκώς ρευστού και μεταβαλλόμενου, σε άμεση αλληλεξάρτηση με το φυσικό, πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον.
ΓΙΝΟΜΑΙ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΙΜΑΙ
Ας δούμε, λοιπόν, τι σημαίνει ζω ως ο «πραγματικός» μου εαυτός ή, κατά τη γνωστή ρήση του Νίτσε, γίνομαι αυτός που είμαι:
Στοχασμός πάνω στη ύπαρξη
Καταρχάς σημαίνει ότι αποκτώ συναίσθηση του μοναδικού εαυτού που είμαι, συνειδητοποιώντας ότι αποτελώ, μεν, μέρος του περιβάλλοντος αλλά ότι, συγχρόνως, είμαι ξεχωριστός από αυτό. Η συναίσθηση της μοναδικότητάς μου εμπεριέχει την ικανότητα να στοχαστώ και να αφηγηθώ την ιστορία μου με τρόπο συνεκτικό, τοποθετώντας τον εαυτό μου στο χώρο και στο χρόνο και επιφέροντας τάξη εκεί όπου προηγουμένως υπήρχε το χάος. Δεν σημαίνει ότι αναζητώ μία «σωστή», τελική αφήγηση αλλά μία που έχει νόημα για εμένα προσωπικά, που «εξηγεί» σε κάθε στιγμή ή περίσταση ποιος είμαι, από πού έρχομαι και που οδηγούμαι. Η αφήγηση, μάλιστα, χρειάζεται να είναι αρκούντως ελαστική ώστε, αν χρειαστεί, να ανακατασκευαστεί υπό το φως νέων δεδομένων.
Άνοιγμα στην εμπειρία
Γίνομαι ο εαυτός μου όταν παύω να αυτοπεριορίζομαι σε στενά πλαίσια, αλλά ανοίγομαι σε όσο το δυνατόν περισσότερα ερεθίσματα χωρίς να αποκλείω από την επίγνωσή μου σημαντικά κομμάτια εμπειρίας. Προφανώς αυτό σημαίνει ότι επιτρέπω να εισέλθουν στην αντίληψή μου και οι «καλές» και οι «κακές» εμπειρίες. Δεν επιλέγω μόνο τις ανώδυνες, οικείες εμπειρίες, εκείνες που με «συμφέρουν» ή απλά επιβεβαιώνουν όσα ξέρω ή είμαι, αλλά τολμώ να αντικρίσω κατάματα και τις άγνωστες, «άβολες» εμπειρίες, εκείνες που ζητούν να με αλλάξουν. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις που αρνούμαι ή διαστρεβλώνω εμπειρίες (επειδή δεν τις αντέχω, ίσως, ή επειδή νομίζω ότι δεν μου ταιριάζουν) καλό είναι να έχω επίγνωση ότι το κάνω και να ξέρω για ποιο λόγο το κάνω – να ξέρω, δηλαδή, για ποιο λόγο έχω ανάγκη να εθελοτυφλώ ή να μου ρίχνω στάχτη στα μάτια.
Φροντίδα και αγάπη για τον εαυτό
Δεν μπορώ να είμαι ο εαυτός μου χωρίς να αγαπάω και να φροντίζω αυτόν τον εαυτό, χωρίς να έχω συναίσθηση του πόσο σημαντικός είναι και χωρίς να συνειδητοποιώ ότι χωρίς αυτόν δεν υπάρχω. Ιδανικά, δεν κάνω επιλογή, ούτε κόβω και ράβω κατά πώς με βολεύει, αλλά αναγνωρίζω και εκτιμώ ολόκληρο τον εαυτό μου ακόμα και τα κομμάτια του που θεωρώ ανεπιθύμητα. Αφήνω τις μετριοφροσύνες και τοποθετώ τον εαυτό μου στο κέντρο του κόσμου μου ως το πολυτιμότερο αγαθό που έχω προσέχοντας να μην τον χάσω λεπτό από τα μάτια μου. Την ίδια στιγμή δεν παραλείπω να συντρέξω το μικρό παιδί που έχω μέσα μου. Φροντίζω να το αγκαλιάσω και να το στηρίξω ακόμα και όταν φέρεται «παιδιάστικα» – όταν κλαίει απαρηγόρητο, για παράδειγμα, όταν κρύβεται φοβισμένο ή όταν χοροπηδάει από τη χαρά του.
Εμπιστοσύνη στον εαυτό
Γίνομαι ο εαυτός μου όταν αρχίζω και με εμπιστεύομαι, όταν αρχίζω και εκλαμβάνω αυτά που σκέφτομαι ή αισθάνομαι ως την πλέον αξιόπιστη πηγή πληροφοριών. Εμπιστεύομαι τον εαυτό μου σημαίνει ότι εμπιστεύομαι τις ανάγκες ή παρορμήσεις μου σε κάθε δεδομένη συνθήκη ή, τουλάχιστον, ότι εμπιστεύομαι τις προθέσεις πίσω από τις σκέψεις ή δράσεις μου. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κάνω λάθη, δεν θα εκτεθώ σε κίνδυνους, δεν θα πληγωθώ ή δεν θα πληγώσω. Σημαίνει όμως ότι έχω πίστη σε μένα και στηρίζω όσα κάνω ή δεν κάνω, τα ρίσκα που παίρνω ή δεν παίρνω, τις αποφάσεις που λαμβάνω ή δεν λαμβάνω. Κυρίως σημαίνει ότι έχω πίστη πως θα μείνω όρθιος και θα τα βγάλω πέρα ακόμα και αν όλα πάνε κατά διαόλου.
Αποδοχή του εαυτού
Γίνομαι ο εαυτός μου όταν καταφέρνω να αποδεχτώ αυτόν τον εαυτό στο σύνολό του με όλα τα χαρίσματα και τις «ατέλειες» του, ακόμα και τις φορές που δεν συμπεριφέρεται, σκέφτεται ή αισθάνεται με τον τρόπο που θα «έπρεπε». Αποδοχή του εαυτού σημαίνει δέχομαι ότι είμαι αυτός που είμαι: έξυπνος και βλάκας μαζί, καλός όταν δεν είμαι κακός, φιλόδοξος τις φορές που δεν τεμπελιάζω, ικανός και αποτελεσματικός τον περισσότερο καιρό με εξαίρεση τις φορές που δεν μπορώ να χωρίσω δυο γαϊδουριών άχυρα. Το θέμα είναι να δεχτώ ότι ο εαυτός μου στην προσπάθειά του να τα βγάλει πέρα με τη ζωή κάνει το καλύτερο που μπορεί, άλλοτε καταφέρνοντάς τα καλά και, άλλοτε, λιγότερο καλά.
Είμαι τα συναισθήματά μου
Είμαι ο εαυτός μου σημαίνει είμαι τα συναισθήματά μου. Σημαίνει αναγνωρίζω τα συναισθήματά μου σε όλη τους την ποικιλία, ακόμα και αν είναι περίπλοκα ή αντιφατικά. Συνειδητοποιώ ότι έχω κάποια συναισθήματά κοινωνικώς αποδεκτά και κάποια άλλα «απαράδεκτα», κάποια που με κάνουν υπερήφανο και άλλα που με κάνουν να ντρέπομαι, κάποια που με κάνουν να χαίρομαι και άλλα που με πονάνε. Ζω τα συναισθήματά μου σημαίνει ξέρω που πατάω και που βρίσκομαι, αναγνωρίζω τι συμβαίνει μέσα μου την κάθε στιγμή και αποφασίζω αν κάτι μου κάνει καλό ή με βλάπτει. Σημαίνει, τέλος, ότι δεν φοβάμαι να αντικρίσω την ενδεχόμενη πολυπλοκότητα των συναισθηματικών μου αντιδράσεων, να παραδεχτώ, για παράδειγμα, ότι μπορεί να μισώ έναν άνθρωπο την ίδια στιγμή που τον αγαπώ.
Δρών υποκείμενο
Είμαι εγώ, σημαίνει είμαι δρών υποκείμενο, αναγνωρίζω που βρίσκομαι, ξέρω τι μου συμβαίνει και αναλόγως αποφασίζω να δράσω. Δεν αντιδρώ απλώς – αποφασίζω και δρω ενεργητικά σε συμφωνία με τις ανάγκες μου και μάλιστα παίρνοντας όσο χρόνο χρειάζομαι προκειμένου να αποφασίσω. Δεν έχω ανάγκη εξωτερικά ερείσματα να στηρίξουν τη συμπεριφορά μου, δεν βασίζομαι σε εξωγενείς κατευθυντήριες γραμμές προκειμένου να επιλέξω, παρά λειτουργώ σε συμφωνία με εκείνα που κρίνω ωφέλιμα ή ικανοποιητικά. Πολύ απλά, είμαι δρών υποκείμενο σημαίνει εγώ μόνο αποφασίζω για τη ζωή μου.
Λιγότερες άμυνες
Όταν ζω ως ο εαυτός μου σταδιακά εγκαταλείπω τις συνήθεις ψυχολογικές άμυνες. Δεν φιλτράρω τις εμπειρίες μου με τρόπο που με συμφέρει, ούτε συσκοτίζω τα γεγονότα, ούτε ερμηνεύω τα πράγματα με τρόπο που να ταιριάζει σε προϋπάρχοντα σχήματα. Διαγράφω από το ρεπερτόριο συμπεριφορών μου την άρνηση ή διαστρέβλωση εμπειριών και συναισθημάτων, τις εκλογικεύσεις και τις προβολές, καθώς δεν χρειάζεται πλέον να κρύβω ή να παραμορφώνω αυτό που είμαι παριστάνοντας κάτι άλλο. Δεν σημαίνει, φυσικά, ότι δεν χρησιμοποιώ ποτέ άμυνες, αλλά ότι τις επιστρατεύω όλο και λιγότερο καθώς το μεγαλύτερο μέρος του εαυτού μου είναι συνειδητό, ανοιχτό και ολόφωτο.
Αυθεντικότητα
Η έννοια της αυθεντικότητας αναφέρεται σε εκείνη την ανθρώπινη συνθήκη κατά την οποία αυτό που είμαι, αυτό που αισθάνομαι και η αντίληψη μου για αυτό που είμαι και αισθάνομαι βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία. Είμαι αυθεντικός σημαίνει ότι δεν κρύβομαι πίσω από προσωπεία ή ρόλους, αλλά τολμώ να εμφανίζομαι ως ο άνθρωπος που είμαι. Δεν σημαίνει ότι με ψυχαναγκαστικό τρόπο δείχνω ή λέω παντού και πάντοτε αυτό που αισθάνομαι, αλλά ότι έχοντας επίγνωση του τι μου συμβαίνει αποφασίζω αν θα το επικοινωνήσω ή όχι. Όλοι έχουμε γνωρίσει αυθεντικούς ανθρώπους: είναι ήρεμοι και ικανοποιημένοι με τον εαυτό τους, ανένταχτοι και έξω από κάθε συμβατικό ορισμό, με απόλυτα ιδιοσυγκρασιακό τρόπο γοητευτικοί και ουδέποτε βαρετοί.
Κοινωνικότητα
Όταν γίνομαι ο εαυτός μου, σχεδόν αυτομάτως γίνομαι και περισσότερο κοινωνικός, ανοίγομαι περισσότερο προς τους ανθρώπους. Γίνομαι κάποιος που τολμά να αφεθεί άφοβα στην επιρροή των άλλων, να επιδείξει γνήσιο ενδιαφέρον για τους άλλους, ακόμα και να υπερβεί τον εαυτό του προκειμένου να συναντήσει τους άλλους. Όταν είμαι ο εαυτός μου έχω τη γενναιότητα να επιτρέψω και στους άλλους να είναι ο εαυτός τους, αποφεύγοντας τους χειρισμούς, τα νοητικά παιχνίδια, τα παιχνίδια εξουσίας, τις συμπεριφορές εξάρτησης ή την πρόκληση ενοχών. Οι κοινωνικές σχέσεις υπό αυτό το πρίσμα αποκτούν έναν αέρα αυθεντικότητας και βάθους που μόνο δημιουργικός και εποικοδομητικός μπορεί να είναι. Πρόκειται για σχέσεις μοναδικές και πρωτότυπες οι οποίες δεν αναπαράγουν τα συνήθη μοντέλα σχέσεων, αλλά βασίζονται στην γνήσια επαφή, αποτελώντας μεταμορφωτική εμπειρία για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη.
Ώριμη ελευθερία
Είμαι ο εαυτός μου σημαίνει, τέλος, ότι απελευθερώνομαι. Ότι ορίζω ελεύθερα τη ζωή μου με εντελώς ιδιοσυγκρασιακό τρόπο χωρίς να νιώθω την ανάγκη να λογοδοτήσω σε κανέναν. Φυσικά δεν μιλάμε για κάποια αφελή προσέγγιση που λέει ότι είμαστε απολύτως ελεύθεροι να κάνουμε τα πάντα, αλλά για μια μετα-υπαρξιστική προσέγγιση που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος, εντός δεδομένων περιορισμών, έχει σε ικανοποιητικό βαθμό την ελευθερία της βούλησης. Πρόκειται για ρεαλιστική στάση απέναντι στη ζωή που συμπεριλαμβάνει τη συνειδητοποίηση ότι η απόκτηση της ελευθερίας δεν έρχεται χωρίς τίμημα ή κόστος. Η ωρίμανση, η αλλαγή, η ανάληψη ευθύνης για τον εαυτό, οι προσωπικές επιλογές, η προσωπική πορεία εμπεριέχουν πολύ κόπο και πόνο, δεν συμβαίνουν σε μία στιγμή, δεν συμβαίνουν ανώδυνα, συχνά δεν έρχονται τη στιγμή που θέλουμε και, κάποιες φορές, δεν έρχονται ποτέ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Τελικά, ζω ως ο εαυτός μου θα πει συντονίζομαι με τα πράγματα, ζω αρμονικά μέσα μου και σε σχέση με τους άλλους. Συμφιλιώνομαι με το δεδομένο ότι τίποτα δεν μένει σταθερό – ότι οι συνθήκες, οι άνθρωποι και τα συναισθήματα αλλάζουν. Ότι εγώ ο ίδιος αλλάζω. Γι’ αυτό το λόγο δεν αναζητώ τελικές, σταθερές καταστάσεις, δεν αγωνιώ να φτάσω κάπου και να παραμείνω εκεί για πάντα. Ξέρω ότι κάθε σημείο είναι παροδικό, το ζω εκείνη τη στιγμή και το πιθανότερο είναι ότι την επόμενη στιγμή θα αλλάξει. Και με αυτή την έννοια, σε απόλυτη αρμονία με τη μεταβαλλόμενη φύση της ζωής αδιάκοπα χάνω και ξαναβρίσκω τον εαυτό μου.
Όλα όσα αναφέρθηκαν εδώ, προφανώς, δεν είναι αξιολογικά ουδέτερα. Υποκρύπτουν μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία για το τι σημαίνει άνθρωπος, τι σημαίνει εαυτός, τι σημαίνει είμαι ή γίνομαι ο εαυτός μου. Αφού το ξεκαθαρίσαμε αυτό, θα κλείσω με την ευχή να μπορέσει ο καθένας μας να γίνει ο υπέροχος, μοναδικός εαυτός του και να βρεθεί εκεί όπου του αξίζει: στο κέντρο του κόσμου (του)!
Συντάκτρια του κειμένου είναι η Βιβή Φατούρου πτυχιούχος Ψυχολόγος, ειδικευμένη Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας.
Η αρχική δημοσίευση έγινε στο προσωπικό της Blog: vivifatourou.blogspot.gr
